حضرت امام خمینی در سال 67 در نامه ای به گورباچف رییس اتحاد جماهیر شوروی که حامل نامه جناب آیت الله آقای جوادی آملی بودند ضمن دعوت ایشان به اسلام مطالبی را در مورد کتب فلسفی و عرفانی مخصوصا مرحوم صدرالمتألهین و محیی الدین بن عربی بیان فرموده اند که خواندنی است .
گفتنی است آیت الله جوادی آملی، محمدجواد لاریجانی و مرضیه دباغ نامه امام را در یازدهم دی ماه 1367 به میخائیل گورباچف صدرهیات رئیسه اتحاد جماهیر شوروی تحویل دادند.
متن کامل نامه در صحیفه ی نور حضرت امام موجود است و ما در اینجا به ذکر محل مورد نظر از نامه می پردازیم و متن کامل نامه را نیز در ادامه ی مطالب این پست قرار دادیم و خواندن متن کامل آن را نیز به عزیزان توصیه می نماییم .
حضرت امام بعد از توجه دادن ایشان به ماوراء الطبیعه و خدا و عوالم غیر محسوس می فرمایند :
اگر جنابعالی میل داشته باشید در این زمینه‌ها تحقیق کنید، می‌توانید دستور دهید که صاحبان اینگونه علوم علاوه بر کتب فلاسفه غرب در این زمینه، به نوشته‌های فارابی و بوعلی‌سینا ـ رحمت‌الله علیهما ـ در حکمت مشاء مراجعه کنند، تا روشن شود که قانون علیت و معلولیت که هرگونه شناختی بر آن استوار است، معقول است نه محسوس؛ و ادراک معانی کلی و نیز قوانین کلی که هرگونه استدلال بر آن تکیه دارد، معقول است نه محسوس، و نیز به کتابهای سهروردی ـ رحمت‌الله علیه ـ در حکمت اشراق مراجعه نموده، و برای جنابعالی شرح کنند که جسم و هر موجود مادی دیگر به نور صرف که منزه از حس می‌باشد نیازمند است؛ و ادراک شهودی ذات انسان از حقیقت خویش مبرا از پدیده حسی است. از اساتید بزرگ بخواهید تا به حکمت متعالیه صدرالمتألهین ـ رضوان‌الله تعالی علیه و حشره‌الله مع‌النبیین و‌الصالحین ـ مراجعه نمایند، تا معلوم گردد که: حقیقت علم همانا وجودی است مجرد از ماده؛ و هرگونه اندیشه از ماده منزه است و به احکام ماده محکوم نخواهد شد. دیگر شما را خسته نمی‌کنم و از کتب عرفا و بخصوص محیی‌الدین ابن عربی نام نمی‌برم؛ که اگر خواستید از مباحث این بزرگمرد مطلع گردید، تنی چند از خبرگان تیزهوش خود را که در اینگونه مسائل قویاً دست دارند، راهی قم گردانید، تا پس از چند سالی با توکل به خدا از عمق لطیف باریکتر از موی منازل معرفت آگاه گردند، که بدون این سفر آگاهی از آن امکان ندارد.
ذکر چند نکته :
1 ـ حضرت امام تنها به ذکر بزرگان حکمت و عرفان پرداختند و از علوم و صاحبان دیگر علوم نام نبردند به دلیل اینکه در عقاید و اصول دین فقط قواعد حکمی و فلسفی و عرفانی کارایی دارند و اینکه مطالب نهایی و حرف آخر در معارف در کتب فلسفی و عرفانی است و به همین دلیل مرحوم امام از حکمت مشا که پایین ترین مرتبه از حکمت است شروع نموده و به حکمت اشراق رسیدند و بعد از حکمت متعالیه که بالاترین مرتبه ی فلسفه و حکمت است، سخن گفتند و در آخر هم به ذکر علم عرفان پرداختند که نهایی ترین و حقیقی ترین مطالب معرفتی در آنجاست .
2 ـ از جناب شیخ به بزرگ مرد تعبیر نمودند و در آخر از ایشان نام می برند و این دلالت بر این مطلب می نمایند که امام، شخص محیی الدین و معارف او را از فارابی و بن سینا و حتی ملاصدرا بالاتر می دانند مخصوصا که در مورد کتب شیخ اکبر می فرمایند با مطالعه فهمیده نمیشود و باید افرادی را بفرستید که سالیانی در قم درس بخوانند تا بتوانند آن مطالب را بفهمند و در مورد کتب ملاصدرا و دیگران چنین تعبیری را ندارند .
3 ـ انسان زمانی از نظر شرعی می تواند افرادی را به کسی و مکتبی ارجاع دهد که به صحت آن مکتب و معارفش یقین داشته باشد مخصوصا که سخن در باب خداشناسی و معارف الهیه باشد . لذا با عنایت به اینکه حضرت امام برای معرفی اسلام به جهان ارجاع به کتب فلاسفه و مخصوصا عرفا و شیخ اکبر میدهند، معلوم می شود که ایشان به سخنان عرفا و فلاسفه، مخصوصا شیخ اکبر اعتقاد راسخ دارند وگرنه جواز شرعی برای معرفی این کتب به بقیه وجود نداشت.
پس حضرت امام یقین و اعتقاد راسخ به سخنان عرفا و شیخ اکبر داشته و قهرا باید سخنان مخالف فلسفه و عرفان را قبول نداشته باشند .
4 ـ حضرت امام به طور مطلق به کتب شیخ اکبر ارجاع داده اند، نه به برخی کتب یا به برخی مطالب در کتاب های حضرت شیخ اکبر، و این نشان دهنده ی این است که کتب حضرت شیخ، بطور مطلق مورد تایید امام بوده است، لکن فهم آن مطالب را کار هر کسی نمی دانند .
5 ـ با توجه به سیر نامه و تعبیر به بزرگ مرد و سیاق عبارت معلوم می شود که شیخ اکبر از نظر امام بزرگ ترین شخصیت در باب معارف اسلام است و یا حداقل از بزرگ ترین ها هستند .
6 ـ فهم کتب شیخ اکبر و عرفا کار هر کسی نیست بلکه برای فهم مطالب باریک تر ز موی معرفتی کتب شیخ اکبر، از نظر امام شرایط زیر لازم است :
1 ـ خبره و تیز هوش، نه کسانی که حتی منطق را متوجه نمی شوند چه رسد به فلسفه و چه رسد به عرفان .
2 ـ تخصص در فلسفه و حکمت و عرفان، چرا که فرمود کسانی که قویا در این گونه امور دستی دارند .
3 ـ صرف چندین سال وقت برای تعلیم از استاد نه یک شبه و با مطالعه.
4 ـ نیاز حتمی به استاد متخصص در باب، چرا که فرمود به قم بیایند و بدون این سفر آگاهی از مطالب امکان ندارد و واضح است که شهر قم خصوصیتی ندارد، بلکه به دلیل وجود اساتید عرفان این توصیه را نمودند .
5 ـ توکل به خدا و عنایت حضرت حق، چرا که اگر خداوند انسان را یاری نکند و توفیق خاص او نباشد حتی با وجود جمع بودن شرایط دیگر باز هم فهم سخنان عرفا ممکن نیست .
متن کامل نامه ی حضرت امام در ادامه مطلب موجود است :
معلم عصر علامه دهر ابولفضایل حضرت علامه حسن حسن زاده آملی روحی فداه در کتاب شریف هزار و یک نکته در نکته 627 می فرمایند: تا کنون نه تنها فتوحات مکیه بلکه هیچ یک از مصنفات شیخ در عالم مولفات دومی مانند خود ندیده است. به خصوص فصوص و فتوحات را باید از کرامات خاص او دانست. ذلک فضل الله یوتیه من یشاء.
ایشان در جای دیگری [هزار و یک نکته، نکته 13] می فرمـایند: اگر گویی ابواب معارف انسانی در این بیست و هفت حکمت و فص کتاب فصوص الحکم آمده است صواب است.
و در نکته 626 می فرمایند: در حقیقت فصوص الحکم شیخ اکبر و دیگر کتب و رسائل ایشان تفسیر انفسی و بیان مقامات عروجی و اسرار و بطون آیات و روایات می باشد.
لازم به ذکر است برای شیخ اکبر بعضی بیش از 500 کتاب نام برده اند که از مهمترین آنها فصوص الحکم و فتوحات مکیه است . کتب حضرت شیخ هر کدام در هر بابی ام الکتاب آن باب است.
۲۲
مهر
حضرت علامه حسن زاده آملی درباره عظمت مقام شیخ اکبر محیی الدین ابن عربی از آیت حق حضرت آیت الله قاضی نقل میکنند:
- "و کان السید الاجلّ آیه الحقّ نادره الدهر العالم العابد الفقیه المحدّث الشاعر المُلفق العارف المکاشف سیّد العلماء الربّانیّین الحاجّ میرزا علی آقا القاضی التبریزی المتوفی 1366 ه.ق معتقدا فی حقّ الشیخ الاکبر بانّه لیس له عدیل فی آحاد الرعیّه، یعنی لا تجد بعد المعصوم له عدیلا، کما لا یکون بعد الکتاب و السنّه کتاب عدلا لفتوحاته و فصوصه فی بابه."
ترجمه:
سید اجلّ، نادره ی روزگار، عالم عابد، فقیه محدث، شاعر حاذق، عارف مکاشف، سید علمای ربانی، حاج میرزا علی آقا قاضی تبریزی (متوفی 1366 هجری قمری) در حق شیخ اکبر محیی الدین ابن عربی معتقد بود که در بین آحاد رعیت برای او عدیل و جایگزینی نیست، یعنی بعد از معصوم، برای او عدیلی یافت نمی شود، همانطور که بعد از قرآن و سنّت، کتابی عدیل و هم رتبه ی کتاب فتوحات مکیه و فصوص الحکم او وجود ندارد.
قاضی نور الله شوشتری نوشته است:
چون در شام تقیه شدید بود و کسی جرات دم زدن از تشیع را نداشت ، لهذا شیخ اکبر مجبور بوده است که ولای خود را کتمان نماید و در کتب خود بر طریق عامه سیر کند .
۲۲
مهر
مجلسی اول پدر علامه مجلسی در یک مناظره در پاسخ به انتقاد ملامحمد طاهر قمی می نویسد :
در زمان محیی الدین در مصر تقیه شدیدی بود ، چون زمانی بود که خلفای بنی عباس بر اسماعیلیه غلبه نمودند و زیاده از صد هزار شیعه را به قتل رسانیدند . در چنین زمانی اگر شما و ما بودیم زیاده از این تقیه می کردیم .
آدرس مطلب : کتاب اصول فصوص التوضیح
۲۱
مهر
کتاب شریف فصوص الحکم مهم ترین کتاب عرفانی و دقیق ترین و لطیف ترین آنها بعد از فتوحات مکیه می باشد که هر دو از تألیفات جناب شیخ اکبر محیی الدین بن عربی می باشد است .
در سیر کتب درسی عرفانی حوزه دومین کتاب درسی فصوص الحکم می باشد که بعد از تمهید القواعد خوانده می شود .
کسی می تواند از معانی این کتاب مستطاب بهره مند گردد و به مقصود او راه پیدا نماید که در چندین رشته از علوم زحمت کشیده و دارای تخصص و اجتهاد یا قریب به اجتهاد باشد . علومی از قبیل : صرف و نحو بلاغت و معانی و بیان و منطق و فقه و اصول و فلسفه ی مشا و اشراق و حکمت متعالیه و مقداری طب و نجوم و علوم غریبه . و سپس یک کتاب عرفانی که تمهید القواعد باشد را نیز فرا گرفته باشد . و حتما این علوم را با کتاب های اصیل در نزد استادانی کامل فرا گرفته باشد و علاوه بر اینها دارای ملکه ی تقوی و شب و خلوت و سحر و مراقبه ی تامه و حضور و عندیت باشد .
بعد از طی این علوم با شرایط و ضوابطش اگر خداوند بخواهد و او را برای فهم معانی عرشی این رساله برگزیند می تواند از این مأدبه الهیه به مقدار ظرف وجودی خودش بهره مند گردد .
همین که این کتاب را در این مرتبه از لحاظ سیر درسی و علمی قرار داده اند بهترین دلیل بر عظمت کتاب و صاحب عظیم الشأن آن است .
عارف عظیم الشأن حضرت امام خمینی در نامه به گورباچف می فرمایند :
در سیر کتب درسی عرفانی حوزه دومین کتاب درسی فصوص الحکم می باشد که بعد از تمهید القواعد خوانده می شود .
کسی می تواند از معانی این کتاب مستطاب بهره مند گردد و به مقصود او راه پیدا نماید که در چندین رشته از علوم زحمت کشیده و دارای تخصص و اجتهاد یا قریب به اجتهاد باشد . علومی از قبیل : صرف و نحو بلاغت و معانی و بیان و منطق و فقه و اصول و فلسفه ی مشا و اشراق و حکمت متعالیه و مقداری طب و نجوم و علوم غریبه . و سپس یک کتاب عرفانی که تمهید القواعد باشد را نیز فرا گرفته باشد . و حتما این علوم را با کتاب های اصیل در نزد استادانی کامل فرا گرفته باشد و علاوه بر اینها دارای ملکه ی تقوی و شب و خلوت و سحر و مراقبه ی تامه و حضور و عندیت باشد .
بعد از طی این علوم با شرایط و ضوابطش اگر خداوند بخواهد و او را برای فهم معانی عرشی این رساله برگزیند می تواند از این مأدبه الهیه به مقدار ظرف وجودی خودش بهره مند گردد .
همین که این کتاب را در این مرتبه از لحاظ سیر درسی و علمی قرار داده اند بهترین دلیل بر عظمت کتاب و صاحب عظیم الشأن آن است .
عارف عظیم الشأن حضرت امام خمینی در نامه به گورباچف می فرمایند :
دیگر شما را خسته نمی‌کنم و از کتب عرفا و بخصوص محی‌الدین ابن عربی نام نمی‌برم؛ که اگر خواستید از مباحث این بزرگمرد مطلع گردید، تنی چند از خبرگان تیزهوش خود را که در اینگونه مسائل قویاً دست دارند، راهی قم گردانید، تا پس از چند سالی با توکل به خدا از عمق لطیف باریکتر از موی منازل معرفت آگاه گردند، که بدون این سفر آگاهی از آن امکان ندارد.
جناب شیخ اکبر را رساله ایست بسیار شریف به نام رساله ی «وصایا» که در آن وصیت هایی را ذکر فرموده اند که بسیار مغتنم است.
در این قسمت وصیت پنجم جناب شیخ در این رساله که در مورد ذکر خدا است تقدیم می گردد :
وصیه :
علیکم بذکر الله فی السر و العلن و فی انفسکم و فی الملأ . فإن الله یقول « فاذکرونی أذکرکم » فجعل جواب الذکر من العبد الذکر من الله . . . فإنک إذا أشعرت قلبک ذکر الله دائما فی کل حال لابد أن یستنیر قلبک بنور الذکر فیرزقک ذلک النور الکشف فإنه بالنور یقع الکشف للأشیاء و إذا جاء الکشف جاء الحیاء بصحبه . . . و الله یقول فی الخبر المأثور الصحیح « . . . و أنا معه ـ یعنی مع العبد ـ حین یذکرنی . إن ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی و إن ذکرنی فی الملأ ذکرته فی ملإ خیر منه » و قال الله تعالی و اکبر الذکر ذکر الله علی کل حال .
ترجمه :
بر شما باد به یاد خدا فی پنهایی و در آشکارا و در نفستان و در ملا . پس همانا خداوند می فرماید : « مرا یاد نمایید تا شما را یاد کنم » در این آیه خداوند جواب ذکر از طرف بنده را ذکر از جانب خود قرار داده است . . .
اگر دایما و در هر حال بر قلبت لباس ذکر خدای را بپوشانی حتما و ناگزیر قلبت بنور ذکر نورانی و منور می گردد . پس این نور نتیجه می دهد و روزی می دهد تو را کشف . چرا که همانا با نور کشف اشیاء واقع می گردد . و هنگامی که کشف بیاید حیا نیز همراه آن می آید . . .
حدیثی صحیح از خداوند منقول است که من همراه بنده ام در حالی که مرا یاد می نماید . اگر مرا در نفس خود یاد نماید من او را در نفس خود یادمی نمایم و اگر مرا در ملأ و نزد دیگران یاد نماید او را در ملأیی بهتر از ملأیی که او مرا یاد نموده یاد می نمایم .
خداوند تعالی می فرماید « و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات » یعنی « و زنان و مردانی که زیاد خداوند را یاد می نمایند » . بزرگترین ذکر ها ذکر خداوند در همه حال است .
توضیحی از راقم :